Virüsün havada kalıp kalmadığına dair farklı görüşler var. Normal oda şartları gözönüne alınarak yapıldığını düşündüğüm bu tartışmaları bir kenara bırakıyorum. Kaynakça olarak dayandığım REHVA çalışmasında da altı kalın çizgilerle çizildiği gibi, 'ben' mekanik havalandırma yoluyla virüsün taşınma ihtimaline karşı, yapılabilecek çok kolay önlemleri yazdım.Şu an hala hizmet veren tesislerdeki işletme yetkililerine bir hatırlatmada bulunmak istedim. Amacım virüsün yayılımı konusunda panik yaratmak değil, bilerek hareket eder ve olasılıkların tümünü teknolojiyi kullanarak bertaraf edersek bu süreci daha çabuk ve daha az kayıpla atlatacağımıza inanıyorum.
Evde kalmak gerektiği halde, çalışmakta olan; fabrika, eczane, sağlık ocağı, market gibi, havalandırma sistemleri ile konfor şartlarını sağlayan işletmelere, ani gelişen bu durum karşısında atlamış olabilirler endişesi ile, bu sistemlerini nasıl kullanmaları gerektiğini hatırlatmak istedim. Çok kolay yapılacak bazı düzenlemelerle, yayılımın artmasının önünü kesebileceğimizi öngörüyorum.
Örneğin,arabalarımızda, otobüslerde, servislerde, taksilerde; %100 dış hava modunda çalıştıracağımız araç klimalarımız bu virüsün yayılımını azaltabilir. Uygulamak zor mu? Makalemi bu bakış açısı ile okumanızı ve sizlerin de bu sürece katkı sağlamanızı arzu ediyorum.
Doğru bilgi,bilinç ve sağduyu ile en kısa zamanda aydınlık günlere ulaşmayı diliyorum...
REHVA (Avrupa Isıtma, Havalandırma ve Klima Sistemleri Derneği), 17 Mart 2020’de, güncellemelere açık olacak, bir COVID-19 kılavuz belgesi hazırladı. Bir dönem Genel Sekreterliğini yaptığım Türk Tesisat Mühendisleri Derneği’de bu belgenin, Türkiye’de ilk kez duyurusunu yaptı. Ben de, kendi tecrübelerim ile yoğurarak, salgının önüne geçebilmek açısından, Mekanik Tesisat Sistemlerini doğru işletmenin öneminin altını çizmek istiyorum.
Bu metinde özellikle; ofis, okul, eczane, sağlık ocağı, banka şubesi, alışveriş merkezi, spor salonu gibi kamu ve ticari binalardaki ‘Mekanik Sistemlerin’ işletme şeklinin, COVID-19 salgını açısından önemi ve alınması gereken önlemler anlatılacaktır.
İnsanların yoğun olarak bir arada olduğu binalarda, ‘Isıtma, Havalandırma ve Klima Sistemlerinin’ normal zamanlarda dahi, kurallara uygun işletilmediğinde sağlık sorunlarına neden olabildiği gözönüne alınırsa, olağanüstü bir süreçten geçtiğimiz bu dönemde, sözkonusu sistemlerin yanlış işletilmesi, virüsün yayılımına ve daha çok kişinin enfekte olmasına neden olabilir.
Son yirmi yıl içinde Koronavirüs ailesine dair dünyanın 3 ayrı salgın tecrübesi sözkonusu;
1) 2003-2004 SARS (SARS-CoV-1) virüsü
2) 2012 MERS (MERS-CoV) virüsü
3) 2019-202 COVID-19 (SARS-CoV- 2) virüsü
Benzer tecrübelerden yola çıkarak Covid-19’un tahmin edilen yayılım yolları şu şekilde tanımlanmaktadır;
1) Büyük damlacıklar (hapşırma, öksürme veya konuşma sırasında yayılan damlacıklar,
parçacıklar).
2) Yüzey teması (el-el, el-yüzey).
3) Fekal-Oral (Dışkı kaynaklı) bulaşma; Bilimsel çevrelerce dikkate alınan bir yayılma yolu da dışkı kaynaklı bulaşmadır.
Bu konu 2003-2004 SARS salgını gözönüne alınarak dikkate değer bulunmaktadır. SARS 2003-2004 salgını sırasında Hong Kong’daki (Amoy Garden) bir apartmanda kanalizasyon sistemi yoluyla yayılım olduğu görülmüştür. Ayrıca yakın zamanda bir apartmanda (Mei House) Hong Kong’dakine benzer bir olay bildirilmiştir.
Dışkı örneklerinde SARS-CoV-2 virüslerinin tespit edildiğini biliyoruz (son bilimsel makalelerde ve Çinli yetkililer tarafından bildirilmiştir). Bu görüşü destekleyen bir deneysel çalışmada (Pathogen cross-trasmission via building sanitary plumbing systems in a full scale pilot testing, Micheal Gormley, Thomas J.Aspray, David A.Kelly, Cristina Rodriguez-Gill, 2017), iki katlı bir binada kurulan deney standında, kuru (susuz) kalmış bir sifon üzerinden aerosol transferinin gerçekleştiği, patojenlerin binanın bir tarafından diğer tarafına taşındığı gösterilmiştir.
Sonuç olarak, dışkı yoluyla bulaşma olasılığı gözardı edilmemelidir.
Dünya Sağlık Örgütü, 2 Mart 2020’de bu konuyu dikkate almış ve bazı önerilerde
bulunmuştur.
Tuvaletlerdeki klozetlerin rezervuarının, klozet kapakları kapandıktan sonra çalıştırılması,
Kullanılmayan tuvalet, banyo ve süzgeçlerin kuru bırakılmaması, zaman zaman su akıtılması.
Hava Yoluyla Yayılım Mekanizması;
Aşağıdaki şekilden de görüleceği gibi virüsün hava yoluyla 2 yayılım mekanizması vardır;
1- Enfekte olmuş kişiden salınan ve yaklaşık 1-2 metre mesafedeki yüzeylere düşen büyük damlacıklara (> 10 microns) yakın temasla yayılım. Damlacıklar öksürme ve hapşırma ile oluşur (hapşırma tipik olarak daha fazla parçacık oluşturur). Bu büyük damlacıkların çoğu; sıra, masa gibi yakındaki yüzeylere ve nesnelere düşer. İnsanlar bu kontamine olmuş yüzeylere veya nesnelere dokunduktan sonra gözlerine, burnuna veya ağzına dokunarak enfekte olabilirler. Eğer insanlar, virüs bulaşmış bir kişinin 1-2 metre yakınında durursa, hapşırma, öksürme veya soluk vermedeki damlacıkları nefes alarak doğrudan virüse maruz kalabilirler.
2- Havada saatlerce kalabilen ve uzun mesafelere taşınabilen küçük parçacıklarla (<5 mikron) yakın temas yayılımı. Bunlar öksürme, hapşırma ve konuşma ile üretilir. Küçük parçacıklar (damlacık çekirdekleri veya kalıntı) buharlaşan (genellikle milisaniye içinde) ve kuruyan damlacıklardan oluşur. Bir koronavirüs parçacığının boyutu 80-160 nanometre’dir (0.08-0.16 mikron) ve normal iç hava koşullarında, iç ortam havasında 3 saat ve oda yüzeylerinde 2-3 gün aktif halde kalabilir (spesifik bir temizlik yapılmadıkça). Bu tür küçük virüs parçacıkları havada kalabilir, hava akımları ile odalarda uzun mesafelere taşınabilir veya havalandırma sistemlerinin atış kanalları ile taşınabilir.
Havada asılı kalma ile yayılım geçmişte SARS-CoV-1 bulaşına neden olmuştur. Şu an için henüz Covid-19 özelinde, bu yolla bulaşmaya dair raporlanmış bir vaka yoktur. Ancak havada asılı kalan parçacıklarla bulaşma olasılığını ortadan kaldıracak rapor edilmiş veri ve çalışma da yoktur. Bunun mümkün olabileceğinin bir göstergesi, enfekte olmuş hastaların odalarının egzos havası üzerinden alınan örneklerde Koronavirüs SARS–CoV-2’nin belirlenmesidir. Bu da enfekte olmuş kişiden 1-2 metre uzaklığın yeterli olamayabileceğini ve parçacıkları ortamdan kaldırabilmek için havalandırmayı artırmanın faydalı olabileceğini gösterir.
SARS-CoV-2 (Covid-19) için havada asılı kalma yoluyla bulaşma kanıtlanmamış olsa da, Çin Ulusal Sağlık Komisyonu’na (China’s National Health Commission) göre (yayımlanmamış sonuç) belli koşullar karşılandığında (fırsatçı havada asılı kalanlar), bu durum sözkonusu olabilir.
İçinde bulunduğumuz belirsiz koşullarda bu salgını kontrol altına alabilmek için bütün koruyucu önlemleri almak durumunda olduğumuz gerçeğini gözönüne alarak, REHVA, binalardaki havada asılı kalma yolunu kontrol etmeye yardımcı olacak bir dizi önlem almayı önermektedir. Bir klima uzmanı olarak ben de buna inanıyor ve aşağıda sıralayacağım önlemlerin alınmasını öneriyorum.
BİNALARIN HAVA İLE İLİŞKİ YÖNÜNDEN İŞLETİMİNE DAİR ÖNERİLER
- Mekanik havalandırma sistemlerini mahale insanlar girmeden bir kaç saat önce çalıştırıp, boşaldıktan bir kaç saat sonra kapatmak.
- Daha da iyisi 7/24 açık tutmak. Önümüz bahar olduğu için 7/24 çalıştırmak enerji yükünü artırmayacak, virüs parçacıklarını binadan uzaklaştırmaya ve yüzeyden salınan virüs parçacıklarını temizlemeye yardımcı olacaktır.
- Havalandırma sistemlerini %100 taze hava ile çalıştırmak, kesinlikle karışım havası kullanmamak. Eğer karışım havası kullanılırsa; dönüş kanallarındaki virüslü parçacıklar merkezi klima santralları geri dönüş sisteminden binaya tekrar girebilir. Covid-19 süresince karışım hava damperlerini kapatın (otomatik veya manuel olarak)!.
Klima santralları %100 taze hava ile çalıştırıldığında, ısıtma ve soğutma yüklerinde yetersizlik olabilir ve istenen konfor şartları sağlanamayabilir. Bu durumu KABUL EDİN! Çünkü bulaşmayı önlemek ve halk sağlığını korumak konfordan önemlidir.
- Klima santrallarının taze hava emiş panjurlarının; bir başka klima santralının egzos havasını, tuvalet fanlarının atış havasını emmeyeceğinden emin olun. Klima santrallarınızın filtrelerine sakın güvenmeyin. Hepa filtreden dahi geçebilecek bir virüsten bahsediyoruz. Klima santrallarındaki en iyi ihtimalle F7, F8 tipinde olan filtreleriniz bu virüsü tutamaz.
- Tuvaletlerin egzos havalandırma sistemlerini 7/24 açık tutmak, bu süreçte tuvalet pencerelerini karşıt akım yaratmamak için kapalı tutmak.
- Kalabalık ve kötü havalandırılan alanlardan uzak durmak.
- Mekanik havalandırma sistemi olmayan binalarda pencereleri açmak. Özellikle bir insan grubunun terkettiği odaya girmeden en az 15 dakika sürecinde odayı havalandırmak.
- Nemlendirme ve iklimlendirmenin Covid-19 üzerinde pratik bir etkisi yoktur. Çünkü çevresel etkilere karşı oldukça dirençlidir. 30°C üzerindeki sıcaklık ve %80 üzerindeki çok yüksek bağıl nemde etkilenmeye başlar ki böyle bir ortamın sağlanması konfor şartlarının dışında olduğu için uygulanası değildir. Bu nedenle oda konfor sıcaklıklarını değiştirmeye gerek yoktur.
- %100 taze havalı çalışan klima santrallarının ısı geri kazanım sistemlerinde emiş havası hattından, besleme havası tarafına virüs geçişi olasılık dahilindedir. Özellikle Rotorlu Tip Isı Geri Kazanım Sistemleri bu dönemde devre dışında tutulmalıdır. Ancak; sulu serpantin-serpantin sistemleri ve %100 hava ayrışma garantisi verilen sistemler kullanılabilir.
- Ortam havasını çeviren, fan-coil, split klima, hava perdesi gibi cihazları kapatın, çalıştırmayın (odalara 1 kişiden fazla giriş-çıkış sözkonusu ise).
- Oda içi hava temizleyici cihazlar kullanılabilir. Bunların etkili olabilmesi için en azından HEPA filtre veriminde olması gereklidir. Elektrostatik filtre prensibinde çalışan cihazların da olumlu etkisi olabilir. Bu cihazların 10 metrekare altındaki mahallerde etkili olabildiğini bildiğimiz için buradaki öneri, bu tür bir cihaz kullanıldığında, olabildiğince, kişinin nefes bölgesine yakın yerleştirilmesidir. Özel UV filtreleri de hava üfleme hattı üzerine yerleştirilebilir ancak bu cihazlar da normal olarak sağlık tesislerinde kullanılır.
- Tuvaletlerdeki klozet kapaklarını, damlacıkların ve damlacık kalıntılarının havaya karışmasını en aza indirmek için, rezervuar yıkama tuşuna basmadan önce kapatın. Sifonun su ile dolu olduğuna emin olun. Bina kullanıcılarına yönelik, kapakları kullanma talimatı içeren uyarı levhaları hazırlayın, bilgilendirin.
SON NOT;
Bu metinde genel olarak, ticari ve kamu binalarında, hava yolu ile olası virüs yayılımını engellemek amacıyla, öznesi hava olan sistemlerin işletme prensiplerine dair hatırlatma ve önerilerde bulunmak istedik.
Covid-19 virüsünün yarattığı hastalığın yayılım hızı dikkate alındığında, havada asılı kalan parçacıkların gözardı edilemeyeceğini düşünüyoruz.
Bu anlamda her ne kadar evlerimizde kalsak da;
- zaruri hallerde kullanılan; asansörler, toplu taşıma araçları,
- hala çalışmak zorunda olan ve iç havayı sirküle eden cihazlar (hava perdesi, split klima, fan-coil cihazı) kullanan alışveriş merkezleri, eczaneler, sağlık ocakları, ofisler,
- klima santrallarını %100 taze hava ile çalıştırmayı ihmal edebilen alışveriş merkezleri, fabrikalar, hastaneler,
virüsün yayılımı açısından risk taşımaktadır.
Hava sirkülasyonu kaynaklı yayılımı önlemek için gerekli olan tüm önlemler alınmalı, gereken tedbirler, açıklanan tedbir paketlerine eklenmelidir.
FİLİZ PEHLİVAN
Makina Mühendisi-ODTÜ
FNP MÜHENDİSLİK KURUCU ORTAĞI
