Samsun Kalesi Ve Etrafındaki Tabyaların Keşfi

Mehmet BEŞİRLİ *   Anadolu’ya yapılan akınlara katılan Danişmend Gazi, Samsun’u ve çevresini fethetmek amacıyla bölgeye akınlar yapmış, ancak burayı ele geçirememiştir. Gazi, şehrin fethini kolaylaştırmak için, Samsun’a bir ok atımı uzaklıkta küçük bir kale kurmuştur. Bu kale, başlarda şehri ele geçirmeyi kolaylaştırmak amacıyla yapılmışsa da daha sonraki süreçte doğunun mallarının satıldığı, Müslüman Arap tüccarlar, göçebe Türkmenler ve Cenevizli tüccarların da katıldığı bir ticaret merkezi haline gelmiştir. Yani 13. ve 14. yüzyıllarda Karadeniz ticaretinde Samsun’un önemli bir yeri mevcuttu.   yüzyıl seyyahları Samsun kalesi üzerine bilgi vermektedir. Ünlü seyyahımız Evliya Çelebi, 1640 dolaylarında geldiği Samsun’da kaleden de bahsetmektedir. Çelebi, kalenin deniz kenarında, taştan yapılmış, mamur, çok büyük ve sağlam, yetmiş kuleli kuvvetli bir yapı olduğunu ve dizdarı ile birlikte 200 neferinin bulunduğunu belirtmektedir.   yüzyılın başlarında (1813-1814) bölgeyi gezen İngiliz Seyyah Binbaşı J. Kinneir de Samsun kalesi üzerine bilgi vermektedir. Seyyah, Samsun’un kapı üzerindeki bir kenar gibi harap suru çevrelemekte olduğunu, deniz kıyısında ise çok daha eski bir sur bulunduğunu belirtmekte, bu surun alt kısımlarının deniz ve dalgalarla örtülmüş, 4 km. genişliğindeki bir koyun kenarında ağaçlıklar içinde kurulmuş olan harap bir sur ile çevrili bulunduğunu belirtmektedir.   Samsun kalesi çeşitli dönemlerde tamirat geçirmiştir. Örneğin, III. Mehmed (1596) döneminde Kazakların saldırısına uğramış ve harap olmuştur. Ancak daha sonra tamir ettirilmiştir.   Yine 5 Aralık 1802 (H. 8 Şaban 1217) tarihli Anadolu ve Rumeli de bulunan kalelerin tamir edilmesini içeren bir belgeden, Samsun kalesinin de bozulan yerlerinin tamir edilmesi amacıyla keşif ve muayenesi için hassa hülafasından Mustafa Yahya’nın görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Mübaşir Mustafa Yahya, çalışmaları sonrasında imzalı ve mühürlü müfredat defteri düzenleyerek İstanbul’a dönmüştür1. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra Osmanlı Devleti’nde Anadolu ve Rumeli’nde çeşitli alanlarda kaleler ve tabyalar tamir edilmeye devam edilmiştir. Bu amaçla 1827 yılında Samsun kalesi ve etrafındaki tabyaların da tamir edilmesi ya da yeniden yapılması amacıyla keşif fermanı yayımlanmıştır. Verilen emir gereği, Bina emini Osman Bey, Muhassıl vekili, Samsun kadısı ve diğer ilgililer vasıtasıyla kale ve etrafındaki tabyalarda keşif yapılıp, gerek kalenin yıkılmış bazı mahallerinin gerekse yarımşar saat mesafede harap olan üç tabyanın bir saat mesafede yeniden yapılması amaçlanmıştır. Yine kale içindeki bir mühimmat ambarının da tamir edilmesini içeren keşif fermanına göre, çalışmalar başlatılmış ve bir keşif defteri düzenlenmiştir.   1 Bu kısım için Mehmet Beşirli’nin, “XIX. Yüzyılın Başlarında Samsun Şehri (1755 Numaralı Samsun Şer‘iyye Siciline Göre, H. 1200-1255; M. 1785-1839)”, Samsun 1993, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yapılan Basılmamış Yüksek Lisans tezinin 41-53 arası sayfalarından yararlanılmıştır.   Bu çalışmada Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki Bâb-ı Defteri Baş Muhasebe Bina Emini 16331 Numaralı deftere göre Samsun kalesinin yıkılan kısımlarının tamir edilmesi ve yeni tabyalar yapılması amacıyla düzenlenen keşif defteri incelenecektir. Samsun kalesinin yıkılmış alanlarının tamir edilmesi gereken yerlerinin keşfi sırasında, buraların tamiratı için gerekli malzemelerin tespiti de yapılmış ve fiyatları da belirlenmiştir. Yine kalenin güney tarafında bulunan Dikilitaş tabyası ve kuzeyinde Garibler ve Kalyon Burnu tabyalarının da yapılması amacıyla ölçümler yapılmış, ağaç ve taşların nasıl temin edileceği belirlenmiştir.   İncelediğimiz 16331 numaralı Başmuhasebe Bina Emini Defteri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Bâb-ı Defteri Başmuhasebe Bina Emini (BOA, D. BŞM. BNE) tasnifi içinde mevcut bulunmaktadır. Hicri 7 B (Recep) 1242, Miladi 4 Şubat 1827 tarihlidir. Defterin sayfaları üzerine kaydedilen Arabi rakamlar, defterin orijinalinin 13 sayfalık bir keşif defteri olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak sonradan tasnif sırasında sayfalar üzerine verilen rakamlardan 15 sayfalık bir defter gibi görülmektedir. Keşif defteri, dört kısımdan oluşmaktadır: Birinci kısımda Samsun kalesinin tamiratı ve masrafları, ikinci kısımda Dikilitaş tabyasının, üçüncü kısımda Garipler tabyasının ve dördüncü kısımda Kalyon Burnu tabyasının yeniden yapım masrafları incelenmiştir. SAMSUN KALESİNİN YIKILAN YA DA HARAP OLAN KISIMLARININ YENİLENMESİ İÇİN YAPILAN KEŞİF ÇALIŞMALARI VE MASRAFLAR   Samsun Kalesinin doğu tarafında Osman Bey Sarayı’na mücavir harap olmuş taş mahalde kale duvarının tamiri için 384.000 akçe, Deniz tarafında harap olmuş kale kapısının yenilenmesi, 40.000 akçe, Kale kapısının üç tarafı yıkılmış olduğundan her tarafının dolma kapı duvarı ile yapılması, 60.000 akçe,   Yine kale kapısına bitişik yıkılmış kale duvarı tamiri, 840.000 akçe, Kale üstünde top konulması için bir adet mazgal inşası, 54.000 akçe, Kale içinde top altına üç sıra kazıklı döşemeli ve çivili top döşemesi yenilemesi, 19.200 akçe,   Doğu tarafında kale altındaki mahalde dolma duvar tamiri, 36.000 akçe, Yine kaleye bitişik deniz tarafında yıkılmış kale duvarı tamiri, 360.000 akçe,   Merd Irmağı karşısında yıkılmış mahaldeki kale duvarı tamiri, 1.734.000 akçe,   Yine ırmağın karşısında harap olmuş mahaldeki kale duvarı tamiri, 300.000 akçe,   Samsun Kalesinin güney tarafında yıkılmış mahaldeki kale duvarı tamiri, 984.000 akçe,   Kalenin batı tarafında yıkılmış mahaldeki kale duvarı tamiri, 170.625 akçe, Kale içinde dört tarafı bina olunmuş duvarları mevcut mükemmel büyük mühimmat ambarı tamiri, 1.382.400 akçe,   Ambarın kapısı üzerinde ambar duvarı yenilenmesi, 7.003.912 akçedir. 58.365 kuruştur. (Defterde sehven 50.032 kuruş olarak hesaplanmıştır).   SAMSUN KALESİNİN GÜNEY TARAFINDA BULUNAN DİKİLİTAŞ TABYASININ KEŞFİ VE MASRAFLARI   Tabyanın deniz tarafına inşa olunan kârgîr top siperleri altına inişli temel inşası, 558.000 akçe,   Temel üzerine mazgallar altında kârkîr temel inşası, 671.625 akçe, Yine aynı temel üzerine deniz tarafında top siperleri inşası, 1.399.050 akçe, Mazgal ve içleri demir kenar düşeme inşası, 64.800 akçe,   Top siperleri temizlenmesi için toplar altlarına top döşemesi inşası, 460.800 akçe,   Adı geçen döşemenin arkasında bir taş merdiven ile inişli kaldırım inşası, 30.240 akçe,   Tabyanın top döşemesi arkasında döşemeli cebehane inşası, 288.000 akçe,   Tabyanın arkasında toplar ve cebehane konulması için kara duvar inşası, 441.600 akçe,   Tabyaya gidip gelmek için mükemmel tabya kapısı inşası, 24.000 akçe, Tabya içinde topçuların barınmaları için topçu odaları inşası, 120.000 akçe, Tabyada bazı topların dizilmesine mahsus kapılı gölgelik inşası, 86.400 akçe,   Tabyanın siperi içine karakolhane inşası, 24.000 Kuruş olmak üzere toplam 4.167.715 akçedir. Ortalama 34.730 auruştur. (Defterdeki toplam sehven 4.168.515 akçedir).   Samsun Kalesinin Kuzey Tarafında Bulunan Garipler Tabyasının Keşfi Tabyanın deniz tarafından yeniden inşa olunacak top siperleri altına kârgîr temel inşası, 468.000 Akçe,   Bu temel üzerine mazgallar altında kârgîr temel inşası, 571.250 Akçe, Yine bu temel üzerine deniz tarafı ve mazgal ağızlarının içleri taşçıkârî yonma top siperleri inşası, 1.080.000 Akçe,   Mazgal içlerinde döşeme inşası, 54.000 Akçe,   Top siperler arkasına konulacak toplar altına tek parça top döşemesi inşası, 633.000 Akçe,   Bu top döşemesi arkasında döşemenin arzına ilave olunarak bir taş kademeli merdiven ile kârgîr kaldırım inşası, 31.500 akçe, Tabyanın top döşemesi arkasına cebehâne inşası, 288.000 akçe, Tabyaya gidip gelmek için mükemmel tabya kapısı inşası, 12.000 akçe, Tabya içinde topçuların kalması için topçu odaları inşası, 120.000 akçe, Tabyanın arkasında bazı toplar keşîdesine mahsûs sayvan (gölgelik) inşası, 86.400 akçe,   Tabyanın arkasında top ve cephane konulması için duvar inşası kapı mahalli, 580.500 akçe,   Tabyanın siper içine ahşaptan kapılı karakolhâne inşası, 24.000 kuruş olmak üzere toplam 3.949.250 akçedir. 32.910 kuruş 50 paradır.   SAMSUN KALESİNİN KUZEY TARAFINDA BULUNAN KALYON BURNU TABYASININ KEŞFİ   Tabyanın deniz tarafına inşa olunacak kargir top siperleri altına kargir temel inşası, 786.000 akçe,   Bu temel üzerine mazgallar altında kârgîr inişli temel inşası, 910.000 Akçe,   Yine bu temel üzerine deniz tarafı ve mazgal ağızlarının içleri taşçıkârî yonma kârgîr top siperleri inşası, 1.791.000 akçe,   Bu mazgalların içlerine döşeme inşası, 86.400 akçe,   Tabyadaki top siperleri arkasına konulacak toplar altlarına tek parça top döşemesi inşası, 259.200 akçe,   Bu top döşemesi arkasından döşemenin arzına ilave olunarak kârgîr inişli kaldırım inşası, 42.840 akçe,   Tabyanın top döşemesi arkasında mükemmel cebehânesi inşası, 288.000 akçe,   Topların konulması için sayvan (gölgelik) inşası, 124.000 akçe, Tabya içinde topçuların kalması için birbirine bitişik topçu odaları inşası, 940.000 akçe,   Tabyanın arkasını ve toplar dahi konulmak için kara duvar inşası, 624.456 akçe,   Tabyaya girip çıkmak için tabya kapısı inşası, 12.000 akçe,   Tabya içine ve siper arkasına ahşaptan çatma kapılı bir karakolhâne inşası, 24.000 Akçe olmak üzere toplam 5.177.896 akçedir. 43.149 kuruş 46 paradır.   SONUÇ   Samsun kalesinin yıkılmış mahallerini ve içinde bulunan dört tarafının duvarları ve yeniden inşa olunacak mühimmat ambarları ve kalenin taraflarında mevcut üç tabyanın münasip mahallerinin keşfi defalarca ölçülerek yapılmıştır. Kalenin tamirine gerekli olan ancak taşı mevcut bulunmayan mahallerin kale içinde battal kalmış gereği olmayan eski duvarların yıkılarak elde edilmesi, bu taşların da ilgili yerlere amele ile taşınması, ayrıca tabyalar için gerekli taşların ikişer saat mesafedeki mahallerden araba ile tabyaların mahallerine nakli olunacağı, bu konuda ne tür emir verilirse öyle hareket edileceği de keşif defteriyle birlikte İstanbul’a yazılmıştır.   Yine kale binasına girildiğinde iskele için kaleye ve tabyalara gerekli sütûn ile çok fazla tahtaya muhtaç olunduğu da deftere kaydedildi. Keşif sonucunda kalenin tamirat masrafı 50.032 kuruş 13 para, Dikilitaş tabyasının tecdidi için 32.910 kuruş 50 para, Garibler tabyasının tecdidi için 34.149 kuruş 15 para, Kalyon Burnu tabyasının tecdidi için de 43.149 kuruş 16 para olmak üzere toplam 160.829 kuruş 34 paradır.   16331 Numaralı Başmuhasebe Bina Emini Defterinin Transkripsiyonu Samsun kal‘asının ve tarafeyninde vâki‘ tabyaların keşfi bâbında sâdır buyrulan bâ-fermân-ı âlî me’mûr olduğumuz kal‘a-i mezkûre binâ emîni Osman Beğin ma‘rifetiyle ve ma‘rifet-i şer‘ ve ma‘rifet kulları ile gerek kal‘a-i mezkûrenin ba‘zı münhedim mahallerini mesâha ve gerek yarımşar sâ‘at mahallerde olan tabya-i selâsenin mecmû‘ı külliyen harâb olmağla birer sâ‘at mahallerde müceddeden inşâsı lâzım gelen ilm-i hendese üzere iktizâ eden üç tabya-i mezkûrelerin mahallerini def‘atiyle mesâha olunub ve bir kıt‘a derûn-ı kal‘ada mühimmât anbârı ta‘mirâtıyla bâ-emr-i âlî üzere her birlerini dikkat ve ihtimâm olunarak keşf-i evvel defteridir. Fî 7 B sene 1242. SAMSUN SEMPOZYUMU – 16331 NUMARALI BÂB-I DEFTERİ BAŞ MUHASEBE BİNA EMİNİ DEFTERİNE GÖRE SAMSUN KALESİ VE ETRAFINDAKİ TABYALARIN KEŞFİ, 1827 - Mehmet BEŞİRLİ - Prof. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi