Bana arşivini söyle sana kim olduğunu söyleyeyim

Geçen hafta İstanbul’da üç gün süren arşivcilik kongresindeydik. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü’nün düzenlediği bu muazzam sempozyuma yirmi dört ülkeden bilim insanları katıldı.

Osmanlıdan günümüze kalan arşiv malzemeleri, bunların durumu, sınıflandırılması, bizim tarihimiz ve Osmanlıdan arda kalan yaklaşık otuz ülkenin tarihi için önemi, mevcut arşivlerin durumu, Osmanlıdan bakiye devletlerdeki Osmanlı Arşivleri ve oralarda yapılan çalışmaların seyri vb. konuların ele alındığı sempozyum çok önemli konuların gündeme gelmesine sebep oldu.

Anadolu’yla beraber üç kıtada yaklaşık altı yüz yıl hüküm süren Osmanlı’nın bıraktığı arşiv belgelerinin ihtişamı karşısında gözlerin kamaşmaması mümkün değil!

Hemen her şeyi en ince ayrıntılarına kadar kayıt altına alan Osmanlı atalarımız bizlere inanılması güç, muazzam bir servet bırakmışlar.

Torunlarının bir gün bunları yok etmek için kanunlar çıkaracağını ve onları vagonlarla çöplüklere veya kâğıt fabrikalarına göndereceklerini bilmeden!

Neye Hazine Denirdi?

Hazine deyince daha çok aklımıza para, mücevher, altın-gümüş nevinden kıymetli emtia geliyor.

Osmanlılar arşive, kayıta o kadar önem vermişler ki, iki şeyi hazine adıyla anlatmışlar: Birincisi, devletin gelirinin, parasının bulunduğu yere hazine, ikincisi de arşivlerin bulunduğu yere de hazine-i evrak demişler.

Arşiv kayıtlarının bulunduğu yere hazine diyen başka bir devlet var mıdır acaba?

Bugün toplam 24 ülkenin tapuları bizdeymiş. Balkanlardan, Afrika’dan, Ortadoğu’dan pek çok ülke tapularını almak için bizim arşivlerimize başvuruyorlar.

Bulgaristan’da yeni çıkan bir kanuna göre, orada yaşayan Türkler, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’ndeki kayıtlarına göre, dini vakıf olması şartıyla emlaklerini geri alabiliyorlarmış

Mısır’dan gelen bir araştırmacı sadece Mısır’da yaklaşık on milyonu Türkçe olan yüz milyondan fazla belge olduğunu söyledi, bu belgelerin hazin hikâyelerini de anlatarak.

İsrail’den gelen katılımcı, bugün İsrail’de pek çok Türkçe kelimenin Arapça telaffuzuyla kullanıldığını (onlardaki tımbıl kelimesinin bizdeki tembelden, tabu kelimesinin de tapudan geldiğini söyledi), İsrail’de arazi ihtilaflarında Osmanlı arşivlerinin geçerli olduğunu, Osmanlıdan kalma arşiv belgelerinin bugün İsrail’de büyük bir titizlikle korunduğunu söyledi.

Ona “Filistinlilerin de Osmanlı tapu belgelerini kullanmalarına izin veriyor musunuz?” diye bir soru sordum. Uzun bir düşünceden sonra muğlâk bir cevap vermeyi tercih etti.

Düşündüm de eğer Filistinlilerin Osmanlı arşivlerindeki tapuları kullanmasına izin verselerdi, bugün orada kaç tane Yahudi arazi sahibi olduğunu iddia edebilirdi ki?

İsrailli araştırmacı ilginç bir bilgiyi aktardı: Başbakan Erdoğan, Filistin’i ziyaretinde içinde Filistin’in tapularının bulunduğu arşiv kayıtlarını kapsayan bir CD’yi Yaser Arafat’a vermiş. Bunu duyan İsrail başbakanı, Başbakan Erdoğan’ın İsrail’i ziyareti esnasında, Yaser Arafat’a verilen CD’den kendilerinin de istediğini söylemiş.

 Benzer şekilde bugün pek çok devletin arazi ihtilaflarında Türkiye’den arşiv belgeleri istediğini öğrendik.

Kosova’dan gelen katılımcı, Sırpların Kosova’daki arşiv belgelerinin bir kısmını imha ettiğini, büyük bir kısmını ise Belgrad’a götürdüğünü, bütün isteklerine rağmen Sırpların bu evrakı geri vermediğini, bunun üzerine bu evrakların bir kopyasının Türkiye’den, Osmanlı Arşivleri’nden istediklerini ve aldıklarını söyledi.

Romanya’dan gelen Mihail Maxim de benzer bir hadiseyi anlattı. 1878’de Osmanlı’dan bağımsızlığı kazanan Romanya, kendileriyle ilgili arşiv kayıtlarını Osmanlıdan istemiş ve yeni toprak sistemini Osmanlı arşiv belgelerine göre kurmuş.

Polonya’daki bir özel kütüphanede ve ayrıca Makedonya’nın Ohri kentinde bulunan on binlerce Osmanlıca belgenin perişan bir halde bulunduğunu söyleyen araştırmacılar, insanı derinden üzen vurdumduymazlıklara işaret ettiler.

Bugün yaklaşık otuz ülkede bulunan, sayıları yüz milyonları aşan bu muazzam Osmanlı arşiv belgelerine kim sahip çıkacak?

Çanakkale Şehitleri İçin Aranan Mezar Yeri

            Sempozyumda o kadar ilginç bilgiler paylaşıldı ki Osmanlı atalarımız adeta defterler Medeniyeti kurmuşlar.

Her şeyin kaydı için özel defterler tutmuşlar, ne varsa bunlara kaydetmişler, bunların sayısını biz de karıştırdık, o kadar fazlalar ki! İnsan derin bir hayret içine düşüyor. Bu muhteşem titizlik karşısında bizim bigâneliğimiz ve kadir bilmezliğimiz akıl alır gibi değil!

Vakıflarla ilgili defterler üzerine sunulan bildiri, atlarımızın bu vakıf işini ne kadar ciddiye aldığı gösterdi. Vakıfların emlaki,  vakıf görevlileri, vakfın hizmetleri, amaçları, gelir ve giderleri, kazanç ve harcamaları onlarca defterde, milyonlarca belge halinde düzenlenmiş.

Bildiride şu an Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün yaklaşık on milyon belgeyi dijitalize ederek araştırmacıların istifadesine sunduğu söylendi. Sırada daha ne kadar belgenin beklediği de meçhulümüz!

Bu defterlerde sadece vakıflarla ilgili resmi bilgiler mevcut değil tabii ki. Bir vakıf kaydına göre, Çanakkale’de şehit olan beş bin kişi için gömülecek yer bulunamadığı ve bir vakıftan yardım istendiği yazıyormuş!

Ne Kadar Önemli

            19 oturumda yaklaşık 80 bildiri sunulan sempozyumda anlaşıldı ki, bu arşivlerle ilgili sorunlar sadece bizim sorunuz değil! 30’a yakın ülke kendi tarihini yazmak için bu belgelere muhtaç. Sadece tarihini yazmak içinde değil tabii ki. Bugün ortaya çıkan arazi ihtilaflarını çözmek için de Osmanlı arşivlerini kullanıyorlarmış.

            Bir insan için hafıza neyse milletler için de arşiv kayıtları o.           

            Yabancı araştırmacıların derin bir hayranlıkla bahsini ettiği bu muhteşem tarihi mirasa karşı olan bigâneliğimiz, hatta düşmanlığımız az çok bilinmektedir. Bir zamanlar geçmişimizden kurtulmak için bu arşiv belgelerini vagonlar dolusu çöpe atmışız veya kâğıt fabrikalarına göndermişiz!

Son zamanlarda bağımsızlığını kazanan ülkelerin arazilerini tevsik etmek ve bu arşivlerdeki tek bir belge için bile bir servet ödemeye hazır olduğunu duyunca insanın içinin parçalanmaması mümkün mü?

Kanuna Bak, Durumu Anla!

Son gün sunulan bir bildiride ülkemizde arşiv işlerinin hangi kanun çerçevesinde düzenlendiğine dair verilen bir bilgi hepimizi hayretler içinde bıraktı: 3473 Sayılı Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak Ve Malzemenin Yok Edilmesi Hakkında Kanun

            Bunun doğru olup olmadığını ön tarafta oturan bir yetkiliye sorduğumda doğruladı ve kendi işlerini bir yönetmeliğe göre yürüttüklerini söyledi.

            Bahsi geçen kanuna baktım, korunacak arşiv belgelerini kısaca saydıktan sonra yok edilecek evrak o kadar ayrıntılı tasvir edilmiş ki…

            Kanun hükmünde bir kararname ile bazı düzeltmelere gidilmiş olsa bile, bugün tek bir tanesine bile paha biçilemeyen, onlarca ülkeyi hayati derecede ilgilendiren ve düzenlenmesi, tasnifi, bugünkü dile çevrilmesi ve yorumlarının yapılması on yıllar sürecek olan yüz milyonlarca eşsiz evrakı Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak Ve Malzemenin Yok Edilmesi başlığı altında bahse konu etmek ve kanuna bağlamak hangi akılla izah edilebilir?

            Düşünüyorum öyleyse varım sözünü acaba şöyle mi yorumlamışlar: Yok ediyorum, öyleyse varım!

            Tapu Kadastro Kurumu yetkililerinin bizlere hediye ettiği o muazzam kitaplar, arşivlerin gün yüzüne çıkması için sarf edilen olağanüstü çabalar, Başbakan Yardımcısı Bülent Arınç ve Çevre ve Şehircilik Bakanı Erdoğan Bayraktar’ın arşivlerin daha iyi korunması ve düzenlenmesi için İstanbul ve Ankara’da yeni ve modern binaların yapıldığını ve çok yakında hizmete gireceğini söylemeleri gösteriyor ki bu konularda son zamanlarda çok önemli mesailer harcanıyor. Bu insanları can u gönülden kutlamak hepimizin görevi.

            Muhteşem bir organizasyonla yapılan sempozyum bütün katılımcıları fevkalade memnun etti. Mihail Maxim’in “eski zamanlarda bir atasözü vardı.” Diyerek aktardığı şu söz, günü de, tarihi de, anı da o kadar güzel ifade etti ki…

            “Fikr-i Firengistân, Servet-i Hindistân, Haşmet-i Âl-i Osmân”.