Hz Mevlâna’nın eserlerinde samimi müntesibe verilmek istenen gizli bir öz vardır ki o da eserlerindeki dilidir. Aslında mesele o dili anlamak kavramaktır. Hz pirin eserlerini okuyan insanların bazısı hikayelerin tesirinde şeklinde kalır. Bazısı da beyitlerin ahengiyle coşkun bir hal bulur. Onda ki bu ifade ediş ustalığı, anlatış sıralanışı Hak vergisi bu yüksek kabiliyet, insanı Hz Mevlana ’ya karşı hayran bırakır.
Oysaki Hz Mevlana eserlerinde dilinden başkaca insana birde hakkın bakış ve görüş açısını sunmaya çalışır. İnsana, Hakkı anlayışın idrak edişin yine hakkın bakış ve görüşünden doğduğunu, çoğaldığını insanın onun bakış ve görüşüne sahib olmasını ister.
Hz Mevlana’nın kaynağı kuran ve hadistir. O bakışı ve görüşü hakkın inayetiyle oradan elde etmiş insanlığa ışık saçmıştır. Pirin o kadar aydınlatıcı ve çarpıcı görüşleri ve bakış açısı var ki bir avam olarak anladıklarımı sunmaya paylaşmaya çalışacağım.
AKİS VE ZITLIK
Cihanda görünen şu eserler ve fiilller yaratılmışlar hepsi manaların görünen farklı farklı çeşitleri ve şekillerde ki halleridir. Yani kainat yüce yaratıcımızın isim ve sıfatlarının tecellisinden aksinden ibarettir. Yüce Hak insanları kim daha iyi işler hangisi kötü işler işlediğini görmek yani insanı sınamak için hayatı ve ölümü yaratmıştır.
Hayatı ve içindeki iyi ve kötü işleri yaratan Hakk’tır. Ancak kötü işleri fena işleri sevmediğini insana bildirmiştir Çünkü Hak iyi huyludur o yüzden iyi huylu insanları sever. Zaten maksad Hakk’ın ahlakıyla ahlaklanmaktır. İnsan tabiatını haktan almıştır. İnsan topraktan aldığı kötü huylardan çabucak kurtulması temizlenmesi gerekmektedir.
İyi huyun aksi de kötü işlerdir kötü huylardır. Kötü huy ise İyi huyun toprağa yansıya aksindendir. Mukayyet zaman mana bulur vücut olur görünür. Zira yüce Hak bu alemi zıtlarla kaim kılmıştır. İnsanı bu zıtlarla sınamaya tabi tutmuştur.
Ancak bu zıtlık ahiret aleminde yoktur orada zıtlık giderilmiştir. Zıtlık sadece bu varlık alemindedir. Yaşadığımız bu alem Mana aleminin aksindendir yani yaratılmıştır. Yani Mana alemine nispetle yaşadığımız bu maddi alem anlaşılması yönünden tersine çakılmış nal izleri gibidir.
Orada gün vardır ama buradaki güne benzemez. Orada güneşler vardır ama bu dünya güneşine benzemez. Oranın ışığı aydınlığı nurdur. Cennette ağaç vardır ama bu dünya ağacı gibi değildir. Orada nehirler vardır ama buradaki nehirlere benzemez.
Hayatta bu (varlıkların) akislerin birde zıtlıkları vardır. Hayat ve ölüm gibi. Güneşe kıyasla karanlık gibi. İmana nisbetle küfür gibi. Ademe nisbetle yokluk gibi. Fakirliğe nisbetle dilencilik gibi. Güneşe nispetle gece gibi. Işığa nispetle gölge gibi. Meleğe nispetle şeytan gibi. Ruha nispetle nefis gibi. Tövbeye nispetle günah gibi.
ASL VE AKS
Varlık alemi bir aslın akisleridir. Bu varlık şeklinde görünen akislerin hepsinin gayb aleminde bir aslı vardır. Bu akisler o asıldan gelir ve aslına dönerler. Ama bu asıl, asla esere benzemez. Akis başka, asıl başkadır. Akisler yansımasını o sonsuz asıldan alırlar.
Örnekle, bu yaşadığımız gökler, gayb alemindeki yüce göklerin aksinden ibarettir. Ama bunlar bir birine benzemezler. Bir başka anlatışla ve anlayışla, bu varlıklar yani akisler, mana aleminin vücud verilmiş remizleridir. Yani mecaz sembolleridir. Temsili gibidir. Bu yüzden alimler mecazlar ve semboller hakikatin perdeleri olduğu gibi bir yönden de köprüleridir buyurmuşlardır.
Çocuk babasının sırrıdır. Azdan çoğu anlamak, parçadan bütünü bulmak, izden eseri görmek, buğday tanesinden ambarı veyahut sebebin ardında müsebbibi bilmek hikmeti anlamak içindir.
Bu akislerin aslının bir mahzeni ve bir madeni vardır. O madenin mahzenin anahtarı İse hakkın kudret elindedir. Ama bu dünyada insana kabiliyetince verilen anlayışındadır. Yüce Hak dilediğine takdir ettiği miktarda buradan verir ve alır.
Bu sınırsız madenlerdeki lütuflar, kahırlar ve ihsanlar salt manalardır. Yani sağlık sıhhat, rızık, iman, aşk, ilim, hayat, güzellik, fakirlik, zenginlik, varlık, yokluk ayanı sabiteler halindedirler. Yüceliklerine göre saf halindedirler. Ancak ve ancak Yüce Hakkın izinle yani yüce bir emirle oradan gelir bu dünyada bir şekilde onda bunda görünürler.
Bu manalar her şeyin kabınca mukayyet zaman için bir kalıba verilir ve görünür nihayetinde isteyerek istemeyerek te olsa geri döndürülürler. İnsan bunların içinde misyon itibari ile yüce mana taşır. Canlı cansız herkes bu akislerin manasını yani aslını taşır. Ama bu kalıbların hepsi bu dünyada fanidir yani geçicidir.
Bu durum kıyasla suya aks eden bir ağacın, ayın, yıldızın veya güneşin görüntüsü gibidir. Güneş karanlığa gömüldü mü suda aksi kalmaz. Ancak güneş batmadı kaybolmadı ama kıyamete dek var. Gece dolunay ortaya çıkınca suya akseden ay da aynıdır. Gündüz olunca suda ayın aksi yoktur. Ama bu bize bir düşüncedir verir. Yani bir şeyi anlamak için anlatmak içindir.
İşte tersine nal izlerine benzeyen anlayış şekli burada kendini gösterir. Burada pek ince anlaşılması gereken ters bir müşkül var ki bunu anladın belledin mi hayat atlasının nur düşüncesinden yapılı kumaşının ipini tutarsın.
Bu güneşin ve ayın anlatılan akis örnekleri varlık alemindeki suya vuran akislerdir. Ama daha öte bir irtifa anlayış ister ki oda şunu farketmek ayırmaktır.
O da şudur; Mana aleminin varlık alemine (aksi) aksi başkadır. Varlık aleminin sudaki aksi ile mana aleminin varlık alemine aksi başkadır. Orası başka bahistir burası başka bahis. İnsan bu remizden işaretlerden yani ayetlerden uyanıklığı nispetinde gerçek bilgiye ulaşır. Ne kadar uyanık o kadar nakit elde edersin.
Ama mana alemine nispetle o ay bu ay değil, keza bu güneşte oradaki yani hakikat alemindeki güneş değildir. Sınırlılık aleminden sınırsızlık alemini ölçmek tasavvur etmek mümkün değildir.
Ancak örnekle ve kıyasla delil getirilebilir. İşte varlığa, sınırsızlık aleminden yansıyan akislerde bu işaretler semboller şeklindedir. Ama bize eser gibi görünen akisler semboller işaretler asla aslına benzemezler. Asıl başkadır. Eser başka.
Bu aslın varlığa yani akislere benzememesi hali, bir buğday tanesinden birinin buğday ambarını anlamasına bulmasına benzemez. Yahut bir avcının ceylanın ayak izinden takiple ceylanı yakalamasına benzemez. İşte bizim anlatmak istediğimiz sıhhatin vücut bulmamış kalıbsız halidir yani mana halidir. insanda şekil bulmuş haline benzemez. İnsan meniden yaratılmış ama meniye benzemez gibi…
Hz. Pir bu benzememezliği şöyle izah eder. Ekmek buğdaydan olmuştur ama buğdaya benzemez. Meyve ağaçtan meydana gelmiştir ancak hiç bir ağaç meyveye benzemez. Şeytan ateşten yaratılmıştır ama ateşe benzemez. Daha özetle Adem topraktan yaratılmıştır ama toprağa benzemez... Hasılı hiç bir asıl esere benzemez siz bunun aslını bilemesiniz buyurur.
Burada insana isabet eden yomluluk ya da yomsuzluk hali, o mekânsızlık âleminin bir aksinden ibarettir. Hz Mevlana bu hususu çok güzel izah etmiştir.
Başımıza gelen her şey yani bir suçun veya bir iyiliğin karşılığının mükâfatı ve mücezatıdır demiştir. Yani çektiğimiz ceza yaptığımız bu suçun karşılığıdır şeklinde ifade eder. Ama çoğu insan bunun neden niçin hangi suçtan yada ihsandan olduğunu sebebini bilemez. Ancak hakkın diledikleri bundan müstesnadır...
HER İNSANIN BİR ANLAYIŞI VARDIR
Nasıl ki kainatın durduğumuz alçak yerden yükselen gökyüzüne doğru ayı güneşi yıldızları felekleri ve bilinmeyen daha öteleri varsa, İşte İnsanda da her anlayışın ayrı gökyüzü bir ayı yıldızı güneşi ve felekleri vardır. Biz buna insanın gaybı diyoruz. Hepsi insanda mevcuttur. Her insan kendi gaybını anlayış, biliş, buluş ve ifade edişle, ona göre değerli ve değersiz olur. İnsanın kendi içindeki gayb alemi buna benzer.
İnsanın anlayış alemini böyle düşünülür ve ifade edilir. Çünkü varlık aleminin remizlerinden, sembollerinden özetle işaretlerinden İnsanda kendindeki gökleri ve içindekilerini ziyadesiyle de ötesini bulur.
Herkese kendi gaybını anlayışla bulma kabiliyeti verilmiştir. Her kez uyanıklığı nispetinde varlığın görünüşüyle kendi içindeki ayı yıldızı ve güneşi arar. Buna nispetle gaybını anlar bulur tanır fark eder.
Alimler bu anlayış buluş usulünü halini bir atın ayağına tersine çakılmış nal izlerine benzeten örnekle ifade ederler. Zira alem tersine çakılı nal izleriyle doludur. Kim daha ziyade uyanıksa yahut uyanıklık bilgisi verilmişse odur en güzel anlayışa yakın bilgiye sahib olan.
İşte bu manalar bu cihanda sadece insanda cem edilmiştir. Yani insan bu manaların numunelerinin verildiği emanet edildiği bir varlık olarak yaratılmıştır. Diğer varlıklar ise sadece manaların bir yüzü vardır. Diğer varlıklarda bu anlayış idrak ediş arayış yoktur. O yüzdendir ki onlar tek anlam ve şekil taşırlar. Velev ki Hak başka mana onlara yüklemesin.
MANA VE KALIB
İnsan maddi ve mana aleminin küçük bir örneğidir. İnsana bu yüzden alemin özü denir. Ama manaların aslı yani madeni ise Hak katındadır. İnsana ve cihana verilen bu isimler anlamlar manalar bu dünyada fanidirler yani bu cihan ve insan gelip geçicidir. Ama akıllı insan neyi arayacak sa içinde yani kendinde arayacak bulacaktır. Sağda solda aramayacaktır. Yoksa gulyabanilerin yani yol kesicilerin tesirinde kalır.
İnsan manalarla anlar manalarla yaşar. Manalarla bir anlam bulur olgunlaşır. Manalar bir gün bu isim yani bu kalıbların esaretinden nihayetinde kurtulur. Bu kalıblar ise yok olur. Geriye ise sadece mana yani manan kalır.
Hakka yücelen sadece güzel işlerin takvasıdır. Takva ise dünyada yapılan güzel iş ve amellerin manasıdır. O manada amelin ruhudur. İhlasıdır, sıdkıdır. Bu ihlas ve sıdk, ruhun yüzlerce güzel libaslarından sadece ikisidir.
Başka bir anlatışla kişinin hakka sunduğu amelinin içindeki imanı ve gönlüdür canıdır. Zati O canın akside budur. Orada geçerli nakitte budur. Zira cansız ve gönülsüz amel ölüdür. Hakka ulaşmaz. Orada nakit yerine de geçmez. Onun katına saf, ari temiz pak olan ulaşabilir.
O yüzden sufiler manalara değer verir ona yönelirler. Varlıkta manadan yokluktaki manalar madenini bulur öğrenirler. İnsanı yüceltecek olanda alçaltacak olanda yine bu manalardır. Zira bu manalar ölümsüzdür. Hiç değişmezler. Bugün bizdedir yarın başkasın da yaşanır. Eskiden de sonradan da bu hep böyledir.
İnsan öldükten sonra geriye ya iyi adı ya da kötü sanı kalır öyle anılırlar Bunun küçük bir örneğidir. Kış gider ama manası hep vardır. Bahar da geçer ama manası hep hatıralardadır. Ama bu hatıralar yarın birde bakarız ki gerçeğe dönüşür.
MANA RUH VE CİNSLİK
Her cins kendi cinsine çeker. Her cins kendi cinsini sever. Onunla ünsiyet eder. Manada da cinslik öyledir varlıkta da. Fikirde de böyledir. Ruhta da böyle. Nefste de böyledir. Yani her nefis ya da ruh kendi cinsinden olanı sever. İyi veya kötü insan kendi cinsiyle beraber olur anlaşır.
İnsan ne şekilde anılacağı kıymet bulacağı yada bulmayacağı taşıdığı anlama bağlıdır. İnsanın anlamını ise uğraşısı ve cabası ele verir. İnsan böyle anılır. İnsan ne gaye için düşünüyor, uğraşıyor caba sarfediyorsa insan odur.
Ekmek için uğraşıyorsa insan ekmektir. Hırs içinse hırstır. Şehvet içinse şehvettir. Üstünlük, kibir için ululanmak baş olmak için çalışıyorsa odur. Ama İman için çabalıyorsa odur. Hak için çalışıyorsa odur. Kötülük için çabalıyorsa odur. İnsan O düşünceden ve halinden ibarettir. İnsanın yüklendiği ve taşıdığı bu anlamlar yani manalar nihayetinde insanı ya yüceliğe ya da alçaklığa doğru götürür.
İnsanın amellerin manası mahşer günü insanın şahitleridir. Orada birer surete bürünür iyi ya da çirkin şekillerde insana görünür. Velev ki Hak izin vermemiş olsun. Hatta insanla konuşurlar. O gün iyinin de kötünün de hüneri ortaya çıkar belli olur. Yaptıklarımız, yapmadıklarımız, düşündüklerimiz yani niyetlerimiz yapmak isteyip yapamadıklarımızdan sorumlu olduğumuz gibi. Yaptıklarımız bizim eserimizdir. Ahiretteki kimliğimizdir.
Bu eserlerin ahirette ne şekillerde olacağı o gün belli olacaktır. Nihayetinde ise bütün manalar aslına yani sahibine doğru yücelir gider. Çünkü bütün manaların sahibi odur.
Dünyada bu manalar geçici olarak isimlere ve şekillere büründürülmüştür verilmiştir. Manaların ve isimlerin gerçek sahibi olan Hak, insan bir hiçken, kimseye vermediği kendindeki bu manaları sadece insanda toplamış mukayyet bir zaman ona vermiştir.
Yani insanı kendi manasından yaratmış ve yüceltmiştir. İnsanın bu manalarla hak katına yücelmesini istemiştir. İnsan bu manaların kıymetini bilmemiş aşağıların aşağısına düşmüş Rabbine karşı apaçık nankör olmuştur. Rabbim bizleri kendine inanlardan ve nurundan kılsın. Amin
Ahmet DÜZGÜN