İnsanlığın yüzlerce hatta binlerce bakış ve görüş ayrılıkları var. Bakış ve görüşler önce anlayış sonrada bir gözden doğar.. Küçük büyük akıl sahibi her varlığın anlayışı ya tabiatından yahut inancından kaynaklanır.. Bu sebeple bakış ve görüşlerimizde gözün ve anlayışın önemi çok büyüktür. Çünkü bu göz neyin ve kimin yani hangi anlayışın gözü ise o anlayışa göre görür anlam verir bu çok önemlidir. Zira her göz ve görüşün anlam verdiği çoğu bilgiler doğru olmayabilir çıkmayabilir şaşı ve yanlış olması pek muhtemeldir. Olgun ve tam göze öyle kolay kolay erişilemez. Tecrübe görmüş bir gözden önce göz ve görüş almak insana yeni baht ve aydınlık bağışlar.
Hz Pir Mevlana ''herkesin cihanı görme ve anlama çerçevesi anlayış miktarınca'' olduğunu buyurmakla konuyu kısaca özetler. Hz pir Mevlana insanın bu süreçte nasıl berrak bir göz ve görüşe varılacağını çeşitli metaforlarla her seviye akla kademe kademe izah eder. Ancak isteyen bundan gıdasını dersini alır istemeyen almaz. Bu kişinin istekli yahut isteksiz oluşuna bağlıdır. Yani kısaca anlayışına kalmıştır.
Özellikle mesnevide sıkça geçen ve dikkatleri celb eden bu göz meselenin daha iyi anlaşılması için özetlerinden derlediğim çok önem arz eden notları okurların anlayışlarına bırakıyorum..
Hz Pir bilginin amacı "tam inanç", tam inancın amacı da apaçık görme ve görüş sahibi olmadır. Zandan nasıl hayal doğuyorsa, tam inançtan da görüş doğar. Ancak görüşe ulaşmada da acele etmemelidir; çünkü tam inanca ulaşmak için uzun bir bilgi yolu vardır. Bilmeden inanılmaz.
Doğru bilgiyi elde edip de tam inanç düzeyine çıkınca artık insanın bilgiye ihtiyacı kalmaz; bütün gerçeklik kademelerini, başı ve sonu berrak olarak görmeye başlar. Berrak görüşe karşı bilgi ve haber de çok saçma bir şeydir; çünkü "görüş", bütün bilgileri ve haberleri kuşatır. Görüşe ulaşan kişiye "önünde şunlar var” demenin saçma olduğu gibi. Şimdi sırasıyla duygu (his) gözü ile din gözü ile ilgili Pirin kademe kademe vermeye bize çalıştığı ''göz'' misallerine bir bakalım..
HİS (DUYGU) GÖZÜ
Nasıl bu balçıktan ayağının çekebilirsin? Hayatın bu balçıktan.
Hayatını terk etmekse senin için pek müşkül bir şey! Fakat ey yoksul adam, Hak’tan hayat bulursan topraktan müstağni olur, bu balçığı o vakit terk edersin. Süt emen çocuk dadıdan vazgeçti mi yemek yemeğe başlar, artık onu bırakır gider. Sen, topraktan biten taneler gibi yerin sütüne bağlanmış, ona bağlanmış, ona alışmışsın. Kalplerin gıdasına alış da bu sütten kesilmeye bak!
Ey hicapsız nurları kabul etmeye istidadı olmayan kişi, hiç olmazsa harflerde gizlenmiş bir nur olan hikmet sözlerini duy, onları ye!
Böyle böyle o hicapsız nuru da kabul etmeye istidat kazanır, gizli nuru da hicapsız olarak görürsün Bu suretle yıldız gibi felekte seyreder, hatta felekten hariç keyfiyetsiz seferlere düşersin!
Kâfirler, Ahmet’i beşer gördüler. Çünkü onun ayı böldüğünü görmemişlerdi. Hisse ait gözüne toprak serp. His gözü, akla da düşmandır, dine de. Allah duygu gözüne kör dedi, putperest dedi, bizim zıddımız dedi. Çünkü o, köpüğü gördü de denizi görmedi. Bu demi gördü de yarını görmedi. Bir zere bile o güneşten haber verir ve güneş; o zerreye kul, köle kesilir. Birlik denizinin elçisi olan katraya yedi deniz esir olur.
Duygu gözü, güneşe zebundur; ilahi bir göz ara, ilahi bir göz bul da, Onun bakışına karşı şimşekler saçan güneşin nurları zebun olsun! O bakış nura mensuptur, bu bakış, nâra... Ateş, nura karşı adamakıllı kara görünür!
DUYGU GÖZÜNE BİNİCİ HAK NURU OLURSA
Toprağa mensup gözün bakışı da toprağa düşer. Rüzgârı gören göz başka bir çeşittir. Atı at bilir; at, atın eşitidir. Binicinin ahvalini de binici bilir. Duygu gözü attır, binici Hak nuru. Binici olmadıkça at, zaten işe yaramaz ki. Şu halde ata terbiye ver, kötü huyunu terk ettir. Yoksa padişah onu kabul etmez. Atın gözüne yol gösteren, padişahın gözüdür. Padişahın gözü olmadıkça at, bir şey göremez. Atların gözleri, ottan, otlaktan başka bir yerde değildir.
Duygu gözü attır, binici (olan) Hak nuru. Binici olmadıkça at, zaten işe yaramaz ki. Şu hâlde ata terbiye ver, kötü huyunu terk ettir. Yoksa padişah, onu kabul etmez. Allah nuru, duygu nuruna binmiştir de ondan sonra can, Allah’a rağbet etmiştir. Yaralıya, vücudundan temreni çıkarabilmek için afyon verir, uyuturlar. Ölüm vaktinde de adama elem ve ıstıraplar verirler. O hâlde meşgulken canını alıverirler. Şu hâlde anlıyorsun ya, gönlünü herhangi bir düşünceye verdin mi, gizlice senden bir şey alacaklardır. Hisse ait gözüne toprak serp. His gözü, akla da düşmandır, dine de. Allah duygu gözüne kör dedi, putperest dedi, bizim zıddımız dedi. Çünkü o, köpüğü gördü de denizi görmedi. Bu demi gördü de yarını görmedi!!
Duygu gözü şu geçip gidici suretlere düşmüş, donup kalmıştır. Sen, o sureti geçip gidici görürsün ama hakikatte geçip gitmez o. Bu ikilik şaşı gözün görüşüdür. Yoksa evvel, âhirdir, âhir de evvel. Bu nereden bilinir? Öldükten sonra dirilmeden. Öldükten sonra dirilmeyi ara da bundan az bahset. Dirilme gününün gelmesine şart önce ölmektir. Çünkü dirilme, ölümden sonradır. Herkes yokluktan korkar, işte bütün âlem, bu yüzden yol sapıtmıştır. Halbuki yokluk, asıl sığınılacak yerdir. Bilgiyi nerede arayalım? Bilgiyi terk etmede. Barışı nerede umalım? Barıştan vazgeçmeden.Varlığı nerede arayalım? Varlığı terk etmede.!
ÇOCUĞUN GÖZÜ
''İnsanın hali de şöyledir: Meleğin kanadını, getirip eşeğin kuyruğuna bağlamışlar; olabilir ya demişler, eşek, meleğin ışığından ışıklanır; onunla görüşüp konuşma yüzünden melek olur. Eşeğin onun rengine boyanması, melek olması mümkündür çünkü, Eşeğin insan olmasına ne diye şaşılsın; Allah'ın herşeye gücü yeter. Şu çocuk, ilk doğduğu zaman eşekten de beterdir(*). Elini pisliğe atar, yalamak için ağzına götürür. Anası döver, bırakmaz onu. Eşeğinse bari bir ayırd edişi var; işerken, üstüne sidik sıçramasın diye ayaklarını açar. Ulu Allah, eşekten beter olan bir çocuğu insan ederse, eşeği insan yaparsa ne diye şaşılsın.
Çocuğun gözü, eşek gibi ahırdadır… Akıllı adamsa gözünü işin sonuna diker. Akılsız, ahırdaki otu tatlı görür… Akıllı, ahırdaki hayvanın nihayet kasap elinde telef olacağını görür, bilir. Şu kasabın verdiği ot yok mu? Acıdır, acı! Kasap o otu bizi semirtmek, tartıda ağır gelmemizi temin etmek için veriyor. Yürü, Allah’ın verdiği hikmet otunu ye! Çünkü Allah, onu ancak cömertliğinden, ihsanından dolayı karşılık istemeksizin vermiştir. Allah “Allah’ın verdiği rızıktan yiyin” dedi. Sen, buradaki rızkı ekmek sandın, hikmet olduğunu anlamadın ha! Allah’ın verdiği rızık, insan mertebesine göre hikmettir. O rızık sonunda senin boğazında durmaz, seni öldürüp mahv etmez! Bu ağzını kapadın mı başka bir ağız açılır… O ağız sır lokmalarını yer, yutar. Bedenini Şeytan aslanından kurtarabilirsen Allah sofrasında nice nimetler yersin! ''
EŞEĞİN GÖZÜ
''Kendine gel, iblis gibi tek gözlü olma! Tek gözlü ona derler ki yalnız içinde bulunduğu hali görür... Hayvanlar gibi başka şeyden haberi yoktur. Eşeğin gözü, işin sonunu görmediğinden eşek, çift gözlü de olsa tek gözlü hükmündedir. Bu sözün sonu yoktur...Öküzün iki gözünü çıkarmanın cezası bir gözü çıkarma cezasıdır... Çünkü onda şeref yoktur ki! Öküzün iki gözü, değerinin yarısıdır... Çünkü onun iki gözle yapacağı şeyi, sen ona yaptırabilirsin! Fakat bir insanın tek gözünü çıkarsan değerinin yarısını vermek gerek! Zira insan gözü, başlı başına başka birinin yardımı olmaksızın bir iş görebilir! Eşeğin gözü, işin sonunu görmediğinden eşek, çift gözlü olsa da tek gözlü hükmündedir.
ÖKÜZ GÖZÜ
''Öküz Bağdat’a geliverir... Bir ucundan öbür ucuna kadar şehri dolaşır...Bütün o yaşayıştan, o güzelliklerden, o lezzetlerden ancak ve ancak sokaklardaki karpuz kabuğunu görür! Öküzün yahut eşeğin seyrine layık olan şey, sokaklara atılan samanlarla yolarda biten otlardır! Tabiat mıhına kurumuş et gibi asılı kalan kişinin canı, sebeplere bağlanmıştı... Bundan ötesini göremez. Ey başköşede oturan ulu kişi, sebeplerin kalktığı ova, Allah’ın geniş yeryüzüdür. Orada can, her an suret değiştirir... Her an yeniden yeniye ve apaçık bir alem görür. Fakat bir sıfata kapılmış, o sıfatla donup kalmış kişiye, cennette, cennet ırmaklarının kıyısında, olsa orası yine kötü ve çirkin görünür!''
HIRS GÖZÜ (KÖRÜ )
Onu anlayacak, meydana çıkaracak temyiz kabiliyetleri vardı ama hırs ve tamah, insanı kör ve sağır eder! Körlerin körlüğü rahmetten uzak değildir, onlara acınır. Fakat hırs körlüğüne özür yoktur! Padişahın çarmıha gerdiği adama acınır, fakat haset çarmıhına gerilen bağışlanmaz! A balık, sonuna bak işin, oltaya değil! Fakat pisboğazlığın, senin işin sonunu gören gözünü kapattı! İki gözle evveli sonu gör... Kendine gel, iblis gibi tek gözlü olma!
EĞRİ (İĞRİ) GÖZ
İğri duyguda İğriden başka bir şey göremez... Onun önüne ister eğri getir, ister doğru. Hocam şaşı göz bil ki tek göremez. Sen de Firavunsun... Tepeden tırnağa kadar hile ve riyadan ibaretsin... Onun beni kendinden farklı görmemektesin. A iğri görüşlü, sen bana kendi gözünle bakma, benim gözümle bak da biri, iki görme! Bana, bir an olsun benim gözümle bak da varlıktan öte bir meydan gör. Darlıktan da kurtul, addan, şöhretten de... Aşk içinden aşk gör vesselam.Bil ki beden çerçevesinden kurtuldun mu kulağın da göz olur, burnun da.
ŞAŞI GÖZ
Zaten evvelkiler de oydu, sonrakiler de. İkilik ancak şaşı gözün bir görüşüdür, bunu böyle gör.Ne şaşılacak şey! Hiç onun aksinden başka bir güzel olur mu? Beden, ancak canla hareket edebilir. Canı olmayan bedeni istersen yağla, balla beslemeye kalk, yine beyhudedir.Bunu, bir günceğiz olsun dirilip bu canlar canının elindeki kadehi alan, o şarabı içen bilir.Fakat gözü, o yüzleri göremeyene şu duman, can görünür.
İBLİSİN GÖZÜ
Hünerli, bilgili kişi iyidir ama İblisten ibret al, ona da az tap.Onun da bilgisi vardı ama din aşkı yoktu, bu yüzden Âdem’in yalnız topraktan yaratılan suretini gördü. Ey emin kişi, bilgide ne kadar ileri gidersen git onunla gaybı gören gözün açılmaz ki! Can gözü açık olmayan, sakaldan, sarıktan başka bir şey görmez, adamın ileri, yahut geri oluşunu, onu tarif edenden sorup öğrenir. Ey ârif, sen, birsini anlamak için onu bilen, söyleyip tarif eden kişiye müracaat etmezsin. Çünkü sen, doğmuş, parıl,parıl parlamakta olan bir nursun. Senin takvan, dinin var, iyi işler işlersin, öyle ki âlem onlarla düzelir, kurtuluşa erer.
BAŞ GÖZÜ İLE CAN GÖZÜ SAVAŞTADIR
Ahireti inkâr edenin delili, her an ancak şudur: Eğer başka bir âlem olsaydı onu görürdük. Bir çocuk, aklın eserlerini görmüyor diye akıllı adam, akla ait şeyleri nakletmez mi ki? Akıllı bir adam da aşk ahvalini görmezse aşkın kutlu ayı eksilmez ya! Yusuf'un güzelliğini kardeşlerinin gözleri görmedi. Fakat Yakub'un gözünden gizli kalmadı ki. Musa'nın gözü, asayı bir sopadan ibaret gördü ama gayb gözü de onu bir yılan, bir kıyamet gördü.Baş gözüyle can gözü savaştaydı, can gözü, üstün geldi, delil gösterdi. Musa'nın gözü, elini el gördü ama can gözüne karşı o elden bir nurdur parladı. Bu söz, kemal bakımından sonsuzdur. Hakikatten haberi olmıyan mahrumlara hayal görünür.
Çünkü onca hakikat, ferçten ve boğazdan ibarettir. Onun yanında sevgilinin sırlarını az söyle. Bizce fere, ve boğaz hayaldir. Bunun için de can, her an cemalini bize gösterir. Kim ferç ve boğazına düşmüş, bu düşkünlüğünü kendisine âdet ve huy edinmişse ona denecek söz, ancak "Sizin dininiz sizin, benimki benim" sözünden ibarettir. Böyle bir inkâra karşı sözü kısa kes. Ey Ahmet, eski kâfirle az konuş! Şu halde Allah ,bir şeyi ihtiyaca göre verir. Bu şuna benzer hani ,yeraltında yaşayan o kurtlar o karanlıkta yaşar. giderler.Bir bölük halk da vardır.Şu dünyayı yeter bulurlar diğer dünyaya ihtiyaçları yoktur.Hakla buluşmayı özlemezler.Can gözü akıl kulağı ne işlerine yarar onların.Şu baş gözleriyle bu dünya işi olur gider ,o yana gitmeyi hiç kurmazlar bile. Onlara nasıl olurda can gözü verir. İşlerine yaramaz ki.?!''
ARİFLERİN GÖZÜ
Yüzümün rengini görmüyor musun? Altın sarısı gibi. Rengim, ne halde olduğumu bildiriyor. Allah yüze “bildirici” demiştir. Onun için ariflerin gözü, yüze dalmış, kalmıştır. Renk ve koku, çan gibi haber verir; atın kişnemesi, atın mevcudiyetini bildirir. Eşeğin sesini, kapının sesinden fark edesin diye her şeyin sesi, o şeyi haber verir. Hz Peygamber insanları ayırt etmek hususunda “insan, sözünde gizlidir” dedi. Yüzün renginde gönül halinden bir nişan vardır. Bana acı, sevgi kalbinde tut! Kırmızı yüz, sahibinin refah ve saadetine delâlet eder, sarı yüz, sahibinin meşakkat ve belâ içinde olduğunu bildirir.
AKLIN GÖZÜ
Akıl, melek cinsindendir. Meleğin şekli yoktur amma kolu-kanadı vardır; aklınsa ne şekli vardır, ne kanadı; böyle olmakla beraber gerçekte birdir onlar; bir işi başarırlar; huyları da birdir.Mâdemki birişi görmedeler, görünüşe bakmamak gerek. Onların görünüşünü yaktın, erittin mi hepsi de akıl olur; ne kolu kalır, ne kanadı. Demek ki bildik, öğrendik ki hepsi de akıl olur; ne kolu kalır, ne kanadı. Demek ki bildik, Öğrendik ki hepsi de akıldır; fakat bedene bürünmüş; bu yüzden de onlara görünen akıl derler. Hani mumdan bir kuş yaparlar; o gene o mumdur, bir şekle bürünmüştür amma gene o mumdur o. Buz da böyledir. Erittin mi su olur. Buz haline gelmeden önce de suydu; kimse onu eliyle tutamazdı, ele-avuca sığmazdı. Fakat buz haline gelince el e tutulabilir, eteğe konabilir. Aradaki fark bundan ibâret tir. Yoksa buz, o sudur, ikisi de birşeydir.
ALLAHIN VERDİĞİ GÖZ VE GÖRÜŞ (SÜRME)
Nerede Allah’ın verdiği ücret, nerede o sermayesiz herifin verdiği ücret? Bu, sana ücret olarak bir hazine bağışlar, o birkaç mangır verir! Allah’ın bağışladığı altın, sen ölüp kumlar, topraklar altında yatsan bile seninledir… Öldükten sonra kalıp başkalarına nasip olan mal değildir o! Allah malı, adım, adım cenazenin önünden gider, kabirde sana gurbet arkadaşı olur.Ebedi aşkla kapı yoldaşı olmak için ölüm gününe hazırlan da şimdiden öl!
GÖNÜL GÖZÜ
Gözünü yumdun mu canın kopuyormuş gibi bir eleme, bir ıstıraba düşersin. Gözün, gündüzün nurundan ayrılmaya sabrı yoktur. Gözünü yumdun mu tasalanır, gama, gussaya düşersin. Gözün nuru, gündüzün nurundan ayrılamaz. Senin tasan, gam ve gussan; hemencecik gündüzün nuruna kavuşmak isteyen göz nurunun cazibesinden ileri gelir. Gözün açıkken de tasalanırsan bil ki gönül gözünü yummuşsundur, onu aç! Bil ki sıkıntı gönlünün iki gözü de kapalı olduğundandır. Gönül gözü kıyasa sığmaz bir ziya arayıp durmaktadır. O iki ebedî nurun firkati, seni tasalandırmakta dır. Onu koru! O mademki beni çağırmakta, ben de kendime bakayım. Onun cazibesine lâyık mıyım, yoksa çirkin miyim? Bir güzel, peşine bir çirkini takarsa onunla alay ediyor demektir.
Hâsılı ey gözü açık kişi, bu iki göz, sana yüzlerce anadır, yüzlerce baba! Hele gönül gözü yok mu? O, bu göze nispetle yetmiş kat azizdir, yetmiş derece kuvvetlidir... Bu iki duygu gözü, onun nimetiyle geçinmededir. Yazıklar olsun ki yol kesiciler oturmuşlar, dilime yüzlerce düğüm vurmuşlardır! Ayağı bağlı olan, nasıl rahvan gidebilir! Ağır bir bağdır bu... Mazur gör!
KALIP DAN KURTULAN RUHUN GÖZÜ
O yanıp kebap olan şehzadenin bedeninde, padişahın iltifatı üzerine evvelki candan başka bir can belirdi. Gönlünde öyle yüce bir feyiz gördü ki sofi, onu yüzlerce çileye bile elde edemez. Ören, duvar, dağdaki madenler.. Her şey, onun önünde nar gibi yarılıyordu. Her şey, anbean ona karşı zerre zerre yarılmada, kubbeler gibi yarılıp ona yüzlerce kapı açılmadaydı. Kapı, gah pencere haline gelmede, gah nur halini almadaydı. Toprak, gah buğday oluyordu, gâh kile. Gözlere pek köhne, pek kuru bir halde görünen gök; onun gözü önünde her an yeni bir surette yarılmadaydı.
Güzelim ruh, kalıptan kurtulunca insana takdir, böyle bir göz verir elbet. Gayb âlemine ait yüz binlerce şey, gözünün önünde aşikâr oldu. Mahremlerin gözü neleri görüyorsa onun gözü de gördü. Kitaplarda okumuş olduğu şeyler, suretlere bürünüp gözüne görünmeye başladı.O er, padişahın atının tozundan gözüne kadri yüce bir sürme çekmişti.Böyle bir gül bahçesinde eteğini sürmekde, her cüzü, daha yok mu diye naralar atmadaydı. Yeşilliklerden, çiçeklerden meydana gelen bahçe bir an içindir. Fakat akıldan meydana gelen gül bahçesi, daimî olarak yeşildir, güzeldir, hoştur. Topraktan biten güller, mahvolur gider. Gönülde biten güller daimîdir ve ne hoştur!